Historie
De vaarweg Oude Diep / Oude Riet -
kaden, beurtvaart en stoombootdienst,
door Koos Vos
Al een paar jaar geleden schreef Koos Vos, een van de oprichters van het Platform Oude Riet, bijgaand overzicht over de scheepvaart langs het Oude Diep, Dwarsvaart en Matsloot. Die scheepvaart was van groot lokaal belang. In dit stuk gaat Koos vooral in op het vracht- en personenvervoer langs deze vaarten zo rond de voorlaatste eeuwwisseling, zo rond 1900 dus. Maar ook Balktil en schipper/ondernemer Ment Kleveringa komen aan bod.
En waar kon je zoal opstappen? Het openbaar vervoer van tegenwoordig kan aan dit fijnmazige vervoer niet tippen, maar is - toegegeven - wel een stuk sneller.
je
Toen de Oude Riet nog uitmondde in de Lauwers
door Jan Enne Haack
Niet alles is wat het lijkt. Jan Enne Haack, lid van het Platform Oude Riet, is er scherp op.
Zo stroomde de Oude Riet ooit niet uit in het Reitdiep, maar in de Lauwers. Pas in 1740 veranderde dat.
Op de kaart hieronder uit 1867 is dat goed te zien: de oude loop is in rood aangegeven.
Ander punt: Lammerburen is een verbastering van Jelum of Jelamer, een oude wierde, die in 1560 buitendijks kwam te liggen.
En tenslotte, Electra, Waterwolf en Lammerburen zijn drie namen die nogal eens verwisseld worden.
Toch wel goed om te onderscheiden .
In de bijdrage hieronder in pdf zet Jan Enne Haack, woonachtig te Lammerburen, uiteen hoe het eigenlijk zit.
't Hoge diekje door Boerakker en parochiepaden,
door Koos Vos
Het ‘Hoge Diekje’ , links van de doorgaande weg in rood langs Boerakker,
als stippellijn midden op de kaart onder de Elzepad en Kattenhage
Het Hoge Diekje in Boerakker
Een jaar geleden stond in Boerakker het wandelpad ‘Het Hoge Diekje’ in de brandpunt van de belangstelling. Na een storm lag een omgewaaide boom over dwars het pad en de inwoners van Boerakker zagen hun vaste wandelroute versperd. De naam ‘Hoge Diekje’ pakte me en ik zocht de omgeving op de kaart. Volgens de verhalen zou het om eeuwenoud kerkpad gaan, een meter breed, naar zo'n vijftig meter lang. Het loopt van de Boerakkerweg naar het Elzepad. Eerst langs het erf van een boerderij en daarna langs de rand van een weiland. Ook staat het in verbinding met de Kattenhage.
Hoe oud het pad precies is, is niet echt bekend. In de volksmond bestaat het al een eeuwigheid en zou het ooit in verbinding met Niebert en Tolbert hebben gestaan. Heeft er inderdaad ooit een kerkpad naar Niebert én naar Tolbert gelopen? En zo ja, waren er misschien meer kerkpaden in de omgeving en stonden deze ook met elkaar in verbinding? En is tegelijk de vraag gerechtvaardigd, dat de houten voorganger van de kerk van Niebert in de omgeving van het Hoge Diekje heeft gestaan?
Dit is de samenvatting van een tekst die zomer '23 verscheen in Olde Guet, https://www.historischmarum.nl/edities/
Dit is het tijdschrift van de Heemkundekring West, ofwel Historische Vereniging Marum.
De tekst is hieronder in pdf te downloaden.
September 2023
In gesprek met Jan van den Broek
over de Oude Riet
Hoewel er de afgelopen jaren veel geschreven is over rivier de Oude Riet en zijn geschiedenis, deed niemand dat zo uitgebreid als oud-archivaris en historicus Jan van den Broek. Wie www.vanlauwerstoteems.nl/ raadpleegt zal direct opvallen hoe diepgaand zijn reconstructie is. Van den Broek dook in de archieven, las de literatuur en fietste alle locaties af. De talrijke foto’s en kaartjes helpen de lezer zijn verhaal te volgen. Van den Broek hanteert daarbij zelfgekozen namen: Woldstroom en Woldgeul voor respectievelijk de veenstroom die uit Trimunt en omgeving naar zee stroomde en - Woldgeul -voor de zeearm die in de middeleeuwen vanuit de Lauwerszee tot Boerakker reikte.
We spraken Van den Broek voorjaar 2023 in Groningen. Hier lichten we - met zijn toestemming - er enkele zaken uit.
* de verlenging van het Wolddiep in 1385 - een compromis uit 1385
en onderaan deze pagina in PDF vorm:
* Vroege bedijkingen - de Slachte van de Oude Riet bij Den Horn,
* Oude zeedijken in Langewold, pdf
De verlenging van het Wolddiep:
een compromis uit 1385
Het Dwarsdiep splitst bij Boerakker in twee delen: Wolddiep en Matsloot. In 1385 maakten de autoriteiten (proosten en dorpspastoors) afspraken over de afwatering van dit deel van het Westerkwartier. Een oorkonde bleef bewaard. Daaruit resulteerde waarschijnlijk een verlenging van het al bestaande eerste deel van het Wolddiep. Hieronder de aanhef en ondertekenaars van 1385, daarna volgt een interpretatie.
In den name Godes amen. (1385)
Allen unde een yderen christgelovigen, de dessen jegenwoordigen brieff sollen seen offte hoeren, ontbeden wy, Tydericus, provest in Hummarke, Alard, provest in Kusemer, Helmarus, Reynerus ende Allardus, der kerke Sijba(l)debuiren, Olde ende Nyekerke in den lande van Langewolt gelegen pastoren, Luppold, Bernard, Menold, Johannes en Ludolphus, der kerken Lucaswold, Noortwijk, Marum, Nuys en Nyebert in den lande van Vredewolt gelegen pastoren offte rectoren, ewige greute in den Heeren.
Bodemkaart van het Zuidelijk Westerkwartier. In groen en donkergroen de 'kleitongen'. Dit zijn restanten van de middeleeuwse Lauwerszeearm. De uiteinden zijn de Dijkweg (onder) en de Redendijk.
Links daarvan het Wolddiep.
Overstromingen
Om te begrijpen waarom het Wolddiep in de veertiende eeuw verlengd werd, moeten we ver terug in de tijd [1]. Rond 800 na Chr. waren er veel overstromingen in het Lauwerszeegebied. Veel land verdronk, vooral aan de (nu Groningse) oostkant. Zeearmen voerden bij vloed zout water diep het binnenland in. Eén zo’n zeearm maakte contact met de bedding van een veenrivier, die in Trimunt ontsprong en richting – het latere – dorpje Enumatil stroomde. We hebben het over de Oude Riet. Bij vloed drong het zoute water via deze bedding door tot Boerakker om bij eb weer terug te kabbelen.
De bodemkaart (boven) laat zien tot waar de zeearm kwam en klei afzette. Via deze zoet-zoute rivier/zeearm bereikten kolonisten vanaf pakweg de tiende eeuw het zuidelijk Westerkwartier. In de wolden van Langewold en Vredewold groeven de nieuwkomers sloten om overtollig water af te voeren.
Reliëf van Langewold. Hoe blauwer, hoe lager, in bruin het hoger gelegen gebied. 1 = de Jouwer, 2 = Zandemertil, 3 = Oxwerderzijl. De wat vage rechte groene lijn is het Wolddiep.
De pijltjes zijn moderne grondbergingen.
Bodemdaling
Er ontstonden twee problemen: snelle bodemdaling in de venige wolden; opslibbing met klei in het rivierdal. Het reliëf keerde om: wat eerst hoog lag, daalde, wat eerst laag was, slibde op. Dit proces bracht de afwatering in de problemen. Het Wolddiep (en het Hoendiep verder oostelijk) moesten uitkomst bieden vanaf het punt waar de opslibbing de problemen veroorzaakte. Het Wolddiep ligt op de grens van tot waar de vloed reikte.
Eerste fase van het Wolddiep.
Rechtsboven de Oxwerderzijl, links onder het eerste kanaalpand, dat via een sloot bovenlangs Oldekerk en Niekerk naar het noordoosten loopt. Het rode pijltje verwijst naar de zandrug bij Ooster- en Westerzand.
Het Wolddiep loopt – nog altijd - vanaf Boerakker recht naar het noorden. Het passeert Bakkerom, laat verderop Sebaldeburen links en Oldekerk rechts liggen. Het diep voert het water van de Oude Riet (of: Dwarsdiep) af. De restanten van de oude zeearm zijn nog herkenbaar als een oost-west gelegen inversierug of kleitong en ligt iets ten noorden van de Matsloot. Deze sloot verving de oude dichtgeslibde oostelijke route van de Oude Riet.
Hoe oud is het Wolddiep?
Het oudste deel stroomde - zoals we al zagen - van Boerakker tot halverwege Oosterzand en vandaar via een sloot in de laagten tussen Oosterzand en Zuidhorn naar het oosten. Wanneer dit eerste deel van het Wolddiep werd gegraven is onbekend. Oxwerderzijl was een sluis in de oudste zeedijk, de Roder. Toen de slappe bodem in dit stroomgebied inzakte, kregen de boeren last van het water. De dorpelingen kregen ruzie en het werd tijd voor een nieuwe (op)lossing. Het water uit het zuiden (Vredewold) werd een probleem in het noorden (Langewold).
Polderen, pa(p)pen en
droog houden
1385
Op 8 juni 1385 spreken twee proosten en acht pastoors op het kerkhof te Oldekerk af dat de inwoners van beide wolden samen twee (of één gezamenlijke) nieuwe watergangen zullen graven. Deze moeten overtollig water lozen op sluizen in de Roder.
Er komen bovendien bruggen; verder moet Vredewold het eigen water afknijpen (reduceren) door eigen watergangen te versmallen. De oorkonde noemt de Monnikenweg / Zethuis en Marrabalcka (Balktil) als locaties voor knijpes. (kaartje onder, de knijpes bij de rondjes).
In noodgevallen moet het water bij Redendijk/Zudgalgha (de grens tussen Langewold en Vredewold en drie kerspelen) worden tegen gehouden. Let op, Zudgalgha betekent ook: ‘zuidelijke galg’ van het boerenrepubliekje Langewold. Het is een signaal aan iedereen dat recht en orde er toe doen.
Een kaart uit de zeventiende eeuw geeft aan waar de galg stond: langs het Wolddiep, ten zuidwesten van Oldekerk. Zie cirkel. Zo’n 500 meter noordelijker dan het nu bestaande fietspontje.
Minder water aanvoeren, beter afvoeren
Kortom: de afspraak van 1385 hield in: minder wateraanvoer vanuit Vredewold, betere afvoer in Langewold op basis van samenwerking.
Of alles ook verliep zoals was afgesproken?
Waarschijnlijk wordt het Wolddiep nu een eind doorgetrokken naar het noorden en daarna via het nieuw gegraven Hoerediep (afgeleid van het oud-Friese woord ‘hore’ = slijk) in oostelijke richting afgeleid. Via een zijl in de Langewolderzeedijk (of Roder) werd het geloosd op het dal van de Oude Riet ten oosten van Niezijl.
Zekerheden
Weten we dit zeker?
Nou nee, want de tekst van de overeenkomst van 1385 is alleen bekend uit een verhaspelde kopie, waaruit de belangrijkste zin is verdwenen. De tekst is daardoor complex. Er blijven allerlei onduidelijkheden bestaan. Een troost, over de aanleg van de Matsloot ... is nog minder bekend.
[1] De reconstructie van Jan van den Broek is te vinden in (vooral) deel 10 en 11 van Groningen en het Drentse water, par. 11. 1. met als titel: ‘Belangrijk maar duister’ over het Wolddiep. http://www.vanlauwerstoteems.nl/
Hieronder vindt u nog twee andere samenvattingen van de teksten van Jan van den Broek
Een van de vroegste bedijkingen in de zeearm de Oude Riet vindt plaats bij Den Horn. Dat gebeurt vermoedelijk al ruim voor 1200.
De Lauwerszee kwam in de middeleeuwen veel zuidelijker dan het huidige Lauwersmeer. De aanleg van zeedijken is in het landschap ten westen van Noordhorn nog goed te volgen.